Chấn hưng văn hóa phải bắt đầu từ giáo dục có lẽ trước hết cần bắt đầu từ văn hóa học đường, từ môi trường nhà trường.
Bản chất của văn hóa học đường - phát triển môi trường giáo dục
Tùy theo tính chất nhà trường phổ thông hoặc sau phổ thông, mỗi trường học đều ban hành mục tiêu, nội dung văn hóa học đường cụ thể. Các trường xây dựng một hệ chuẩn mực, giá trị phù hợp với mục tiêu chung và được các thành viên trong nhà trường tham gia xây dựng với những biện pháp tổ chức thực hiện. Hệ chuẩn mực, giá trị đó phù hợp với các giá trị truyền thống, phong tục của địa phương, cộng đồng.
Văn hóa học đường ở mỗi nhà trường chính là chất lượng, uy tín giáo dục và đây là yếu tố tạo niềm tin cho xã hội trong việc thực hiện chức năng sứ mệnh nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Sản phẩm của nhà trường là con người được giáo dục, những người công dân tốt, nguồn nhân lực có phẩm chất, năng lực, đáp ứng yêu cầu của xã hội.
Vấn đề đặt ra là làm sao chuyển vốn học vấn thành vốn văn hóa; từ tri thức, kỹ năng sang thái độ giá trị nhân cách. Giáo dục trước hết và cuối cùng là nhằm phát triển con người, hình thành ở mỗi người nhân cách văn hóa. Từ đây, mỗi nhà trường sẽ là tấm gương dẫn dắt cho các tổ chức, cá nhân trong xã hội, cộng đồng noi theo.
Cơ sở lý luận khoa học giáo dục đã xác định rõ vai trò của các nhân tố đối với sự hình thành và phát triển nhân cách con người, đó là: Yếu tố sinh học - di truyền làm nền tảng, yếu tố môi trường là quyết định, yếu tố giáo dục giữ vai trò chủ đạo (chủ đạo với yếu tố di truyền, môi trường và cá nhân), nhưng sự hoạt động của cá nhân là yếu tố quyết định trực tiếp.
Môi trường văn hóa học đường là nơi mà mỗi cá nhân hoạt động trong đó thể hiện mình một cách thuận lợi nhất vì mục tiêu chung của cộng đồng. Môi trường văn hóa học đường gồm cả môi trường địa lý tự nhiên, vật lý, tâm lý, ứng xử, giao tiếp… mà mỗi thành viên trong đó đều có nhiều hoạt động thể hiện mình. Môi trường đó cũng là nơi chốn (thời gian, không gian) với các đối tượng mà mọi người trong xã hội khách quan đều nhìn thấy, đánh giá và cảm nhận được. Môi trường văn hóa học đường thường được đánh giá là chuẩn mực, chất lượng và là nơi bảo đảm cho các thành tố cơ bản của chất lượng con người được hình thành vững chắc.
Chất lượng giáo dục phải được nhìn từ khía cạnh vai trò dẫn dắt của giáo dục nhà trường đối với xã hội. Cụ thể trong nhà trường thì vấn đề ứng xử người - người quan hệ tương tác giữa giáo viên và người học là quan hệ chuẩn mực. Các quy tắc ứng xử được quy định trong hệ thống các yêu cầu, được xác định là các chuẩn mực đạo đức, văn hóa công sở… là tiêu chuẩn để đánh giá, quy chiếu và lan tỏa cho mọi hành vi ứng xử của các thành viên trong nhà trường.
Bao trùm các quy tắc ấy là hệ giá trị cơ bản được các trường học từ phổ thông đến đại học viết ra ở dạng triết lý, mục tiêu, sứ mạng, tầm nhìn rất đa dạng và phong phú thể hiện ở hàng chục giá trị cốt lõi. Tuy nhiên, theo chúng tôi, đọng lại các giá trị lõi: Dân chủ, sáng tạo, trách nhiệm và dẫn dắt… Các giá trị này thể hiện vị thế của đơn vị trường học có đặc trưng so với các hệ thống khác. Song điều quan trọng hơn là triết lý, mục tiêu, sứ mạng, tầm nhìn… của các trường phải được thực hiện trong các nội dung hoạt động của từng nhà trường.
Phải tiếp cận giá trị - văn hóa khi đánh giá chất lượng giáo dục
Giá trị của văn hóa học đường thể hiện ở mục tiêu, sứ mạng, tầm nhìn của các nhà trường phải dựa trên nền tảng mục tiêu của Luật Giáo dục (2019) đã xác định là mục tiêu “Phát triển toàn diện con người…”. Từ sự thay đổi này, tư tưởng giáo dục mới sẽ được triển khai đúng về mục tiêu, chương trình, phương thức, cách đánh giá cũng như mọi hoạt động của người dạy và người học… đều phải thẩm thấu triết lý, mục tiêu, giá trị và tầm nhìn của nhà trường hiện đại. Văn hóa học đường chính là môi trường giáo dục hiện đại trong đó hoạt động cốt lõi của nhà trường là sáng tạo, trách nhiệm và dẫn dắt xã hội.
Để khơi dậy khát vọng cống hiến cho thế hệ trẻ trong nhà trường (phổ thông và đại học) điều quan trọng là phải xây dựng môi trường học tập - sáng tạo, môi trường làm việc - dân chủ để họ có chỗ cống hiến trong thực tiễn lao động; Đồng thời là chính sách việc làm, khởi nghiệp sáng tạo và các cơ chế đảm bảo.
Phải tiếp cận giá trị - văn hóa khi đánh giá chất lượng giáo dục. Chọn lọc các giá trị cốt lõi để thẩm thấu vào nội dung, đưa vào chương trình giáo dục; thay đổi thói quen của xã hội về giá trị học vấn, bằng cấp, thi cử… để hiểu chất lượng giáo dục là một quá trình tích tụ lâu dài, bền bỉ và phụ thuộc vào sự nỗ lực của chủ thể người học. Nhận thức đúng về mục tiêu giáo dục là phát triển toàn diện con người - chính là sự thay đổi căn bản, bởi chỉ có sự thay đổi này, mới có thể phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân. Về bản chất là trở lại chức năng cơ bản của giáo dục, “giáo dục là dẫn con người vượt ra khỏi hiện tại của họ để vươn tới những gì hoàn thiện, tốt lành hơn và hạnh phúc hơn…”.
Từ giáo dục theo gốc Hán Việt có nghĩa là chỉ bảo, dạy dỗ, chăm sóc. Nó bao gồm không chỉ việc dạy học (giáo), mà có cả sự thương yêu quan tâm chăm sóc (dục) trong đó. Bởi vậy, điều quan trọng của nội dung trí dục nhà trường là có “dành chỗ” để chăm sóc con người? Nội hàm giáo dục cũng cần được hiểu rộng hơn, hàm chứa tư tưởng tạo điều kiện (tự học) để con người phát triển hơn là phạm vi hẹp trong chương trình đào tạo của nhà trường.
Giáo dục mở đã tạo ra những suy nghĩ khác: Người dạy không duy nhất là giáo viên, người học không nhất thiết phải cùng độ tuổi, học liệu không chỉ là sách giáo khoa, kết quả học không chỉ là điểm số, lớp học không đồng nhất là không gian, thời gian cụ thể… Với tư tưởng phát triển toàn diện con người thì giáo dục gia đình, giáo dục xã hội cần phải được xem là thành phần hữu cơ trong quan hệ với giáo dục nhà trường.
Giáo dục nhà trường không phải là nhân tố duy nhất quyết định trực tiếp đến chất lượng con người. Hiểu đúng điều này để xác nhận sự đóng góp của giáo dục đối với phát triển con người là tạo cơ hội và điều kiện là chủ yếu, thúc đẩy các nhân tố tích cực để quá trình phát triển nhân cách phải do chính con người quyết định… Từ đây, gỡ bỏ cách hiểu không đúng về trách nhiệm nhà trường là duy nhất hoặc giáo dục là “vạn năng” đối với sự phát triển của con người.
Một số kiến nghị, đề xuất
Xây dựng bộ tiêu chí chuẩn mực về ứng xử cần song hành với tiêu chuẩn điều kiện vật chất trong các nhà trường. Bởi khó có thể kì vọng những nhân cách văn hóa với tư duy hiện đại trong môi trường cũ kỹ; lại càng khó hình thành kỹ năng nền tảng cho người học nếu thiếu không gian, điều kiện thực hành, thực tế… Đặc biệt trong bối cảnh thời đại số, ở môi trường công nghệ cũng cần ban hành các chuẩn mực để hình thành văn hóa số trong thiết chế giáo dục số.
Đào tạo và bồi dưỡng giáo viên năng lực cốt lõi là năng lực phát triển chương trình. Đây là chiến lược bền vững, giải quyết tận gốc mọi vấn đề, từ sử dụng học liệu trong thời đại 4.0 đến cách dạy, đánh giá, giải quyết các vấn đề tâm lý - xã hội…) và sách giáo khoa được soạn theo quan điểm: “Cuốn sách mỏng chứa đựng ý tưởng lớn”; đặc biệt, cần tăng cường giáo dục lao động cho người học từ cấp nhỏ nhất đến giáo dục sau phổ thông – một mảng việc cực kì quan trọng nhiều năm qua hệ thống nhà trường còn xem nhẹ.
Do vậy, cơ sở giáo dục phổ thông và đại học cần được ưu tiên về đất, về điều kiện cơ sở vật chất. Giáo dục phổ thông cần được miễn phí hoàn toàn; cần quan tâm đặc biệt đến các vùng nông thôn, miền núi, vùng chậm phát triển; có chương trình giáo dục riêng phù hợp giáo dục đại học được tự chủ cao; dù bất kì điều kiện hoàn cảnh nào cần xây dựng môi trường nhà trường phải là trung tâm sáng tạo, trung tâm văn hóa và có giá trị thu hút cộng đồng cũng như dẫn dắt sự phát triển xã hội.
