Quan niệm mới về mục tiêu giáo dục
Theo GS Phạm Hồng Quang, Luật Giáo dục hiện hành, (Điều 2, Luật Giáo dục 2015) nêu rõ: “Mục tiêu giáo dục là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện…”, thì chữ “đào tạo” thường dẫn đến cách hiểu về giáo dục chỉ ở phạm vi trong nhà trường. Trong khi đó, để hình thành nhân cách con người, giáo dục nhà trường chỉ là một con đường, không phải là duy nhất. Còn nhiều con đường khác: Lao động, hoạt động và giao lưu của chủ thể tiếp ứng, chuyển hóa ảnh hưởng tác động của môi trường để trưởng thành... Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: “Việc học lấy tự học làm cốt”; Đồng thời, giáo dục gia đình, giáo dục xã hội cần phải được xem là thành phần hữu cơ trong quan hệ với giáo dục nhà trường.
Giáo dục (nhà trường) cũng không phải là nhân tố duy nhất quyết định trực tiếp đến chất lượng con người. Nhấn mạnh điều này, GS Phạm Hồng Quang cho rằng, giáo dục là chủ đạo ở việc sử dụng những ưu điểm của di truyền, những tích cực của môi trường và tính tích cực của cá nhân để thúc đẩy phát triển con người; đồng thời khắc phục khiếm khuyết của di truyền, ngăn chặn tác động xấu của môi trường và kiềm chế những nhu cầu tiêu cực của cá nhân để giáo dục, uốn nắn con người. Do vậy, giá trị cao nhất của giáo dục trong quan hệ này là ở chỗ chủ đạo, định hướng.
Hiểu đúng điều này để xác nhận sự đóng góp của giáo dục đối với phát triển con người là tạo cơ hội và điều kiện là chủ yếu, thúc đẩy các nhân tố tích cực để quá trình phát triển nhân cách phải do chính con người quyết định… Từ đây, gỡ bỏ cách hiểu không đúng về trách nhiệm nhà trường là duy nhất hoặc giáo dục là “vạn năng” đối với sự phát triển của trẻ.
Nếu thay đổi như trong dự thảo Luật Giáo dục 2018: “Mục tiêu giáo dục là phát triển toàn diện con người…”, theo GS Phạm Hồng Quang, sẽ được hiểu là định hướng rộng về phương thức, tạo điều kiện, xác định rõ mục tiêu “phát triển toàn diện con người”. Đây là tư tưởng khai phóng, tự do và dân chủ, khác với mục tiêu “con người Việt Nam phát triển toàn diện” chỉ thể hiện sự kì vọng không dễ thực hiện nếu chỉ trong phạm vi giáo dục nhà trường.
Từ mục tiêu mới này, thể hiện đầy đủ hơn về ý tưởng giáo dục mới, logic với ý đã bổ sung và đồng thuận với các ý tiếp theo: “...Phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân...”; đồng thời giáo dục ở đây được hiểu rộng hơn, hàm chứa tư tưởng tạo điều kiện (tự học) để con người phát triển hơn là phạm vi hẹp trong chương trình đào tạo của nhà trường.
 |
Từ quan niệm mới đến triết lý giáo dục
GS Phạm Hồng Quang đề cập đến những kiến thức cơ bản của khoa học giáo dục đã xác định 4 yếu tố tham gia vào quá trình hình thành nhân cách con người gồm: Di truyền (sinh học), môi trường, giáo dục, tự hoạt động cá nhân. Tuy nhiên, giá trị, ý nghĩa, tác dụng và đặc biệt là vai trò của 4 yếu tố này rất khác nhau trong mối quan hệ ràng buộc. Nếu di truyền có vai trò nền tảng, môi trường có vai trò quyết định, hoạt động cá nhân có vai trò quyết định trực tiếp, thì giáo dục có vai trò chủ đạo đối với 3 nhân tố còn lại để hình thành phát triển nhân cách con người.
Cách tiếp cận này, theo Giám đốc ĐH Thái Nguyên, là định hướng rộng (hiểu giáo dục là quá trình xã hội hóa con người); rộng về phương thức, chủ yếu là tạo điều kiện. Mặt khác, cũng phù hợp với cách diễn đạt trong Luật Giáo dục: “Mục tiêu của giáo dục phổ thông là giúp học sinh phát triển toàn diện... Giáo dục tiểu học nhằm hình thành... Giáo dục THPT nhằm củng cố và phát triển...”.
Từ quan niệm mới về mục tiêu giáo dục, GS Phạm Hồng Quang cho rằng, khi triển khai sẽ góp phần khắc phục những hạn chế yếu kém của giáo dục (theo đánh giá của Nghị quyết 29/NQ-TW) bởi các nguyên nhân: “Mục tiêu giáo dục toàn diện chưa được hiểu và thực hiện đúng. Bệnh hình thức, hư danh, chạy theo bằng cấp... chậm được khắc phục, có mặt nghiêm trọng hơn. Tư duy bao cấp còn nặng, làm hạn chế khả năng huy động các nguồn lực xã hội đầu tư cho giáo dục, đào tạo”.
Trong Nghị quyết 29/NQ-TW đã chứa đựng đầy đủ những tư tưởng của triết lí giáo dục. Tuy nhiên, khi phát biểu về triết lí giáo dục nên đặt trong mối quan hệ với mục tiêu, tính chất và nguyên lí giáo dục để đạt được sự tổng hòa quan hệ hoặc hỗ trợ bổ sung.
GS Phạm Hồng Quang ví dụ: “Điều 2. Triết lí, mục tiêu giáo dục, gồm: Triết lí giáo dục: Tất cả cho con người, tất cả vì con người, để phát triển toàn diện con người. Mục tiêu giáo dục nhằm phát triển toàn diện con người Việt Nam có đạo đức, tri thức, văn hóa, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp, có lòng yêu nước, tinh thần dân tộc và ý thức công dân toàn cầu; trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân; phát huy tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và hội nhập quốc tế.
Điều 3. Tính chất, nguyên lý giáo dục: Nền giáo dục Việt Nam là nền giáo dục xã hội chủ nghĩa có tính nhân dân, dân tộc, khoa học, hiện đại, lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng. Hoạt động giáo dục phải được thực hiện theo nguyên lý học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”.
