Lối mòn trong sử dụng văn mẫu
Hiện tượng dạy và học theo văn mẫu rất phổ biến, kéo dài nhiều năm từ cấp Tiểu học, THCS, THPT. Việc dùng văn mẫu tràn lan, tùy tiện, phản tác dụng trong nhà trường đã có tính hệ thống, thể hiện rõ nhất ở phân môn Làm văn. Nhiều thế hệ học sinh học thuộc dàn ý của người ta, thậm chí thuộc luôn cả bài văn của người ta, thêm bớt sửa chữa vài ba chữ, rồi chép lại thành ra của mình trong các kỳ thi quan trọng như học kỳ, chuyển cấp, tốt nghiệp THPT cho đến thi ĐH - CĐ. Hiện tượng này để lại hậu quả không nhỏ cho ngành Giáo dục, đặc biệt là ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực sáng tạo, phẩm chất cho học sinh về lâu dài.
Trước thực trạng đó, thời gian gần đây, có rất nhiều bài viết đề cập đến vấn đề chấm dứt tình trạng dạy học theo văn mẫu. Đây là động thái bắt đầu cho công cuộc cải cách giáo dục có chủ đích rõ ràng nhằm từng bước đổi mới nền giáo dục nước nhà.
Tuy nhiên, nói đi cũng cần phải bàn lại, không thể nói chấm dứt là chấm dứt hẳn, mà cần soi xét văn mẫu ở nhiều chiều, nhiều góc độ để thừa nhận những ưu điểm và tác dụng của nó. Suy cho cùng, bản chất của một sự vật, sự việc bao giờ cũng có nhiều mặt của nó. Nếu lựa chọn và sử dụng văn mẫu trong dạy học Ngữ văn đúng cách sẽ phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh.
Lựa chọn văn mẫu như thế nào?
Ở góc độ nào đó, văn mẫu giống như tài liệu tham khảo, quan trọng là phạm vi, cách lựa chọn và sử dụng văn mẫu như thế nào? Chúng tôi cho rằng, cần có những giải pháp để học sinh từ bỏ thói quen sử dụng văn mẫu tùy tiện, nhất là trong khi làm văn, thi cử như thường thấy lâu nay. Việc này phải có quyết sách và quyết tâm đồng bộ của toàn ngành Giáo dục, nhất là của giáo viên, học sinh và sự đồng thuận của toàn xã hội.
Trong hoạt động dạy học của giáo viên Ngữ văn, việc sử dụng văn mẫu trong phạm vi cho phép và hợp lý vẫn là điều cần thiết để hình thành các kỹ năng làm văn cho học sinh. Văn mẫu là ví dụ có tính chuẩn mực, được người dạy lựa chọn vào mục đích minh họa cho người học “bắt chước”, làm theo khi chưa quen, chưa thành thạo với một đơn vị kiến thức, kĩ năng mới.
Quá trình lựa chọn và sử dụng văn mẫu này thường phải có sự hỗ trợ, dẫn dắt của giáo viên. Và học sinh khi thực hiện việc phân tích mẫu sẽ hình thành được kĩ năng, kiến thức. Theo đó, năng lực, phẩm chất của học sinh cũng được bộc lộ và phát triển. Đây cũng chính là mục tiêu cốt lõi của Chương trình Giáo dục phổ thông mới, trong đó có môn Ngữ văn.
Nhìn ở một góc độ khác, chúng ta thấy văn mẫu lại rất cần thiết nếu biết lựa chọn bài văn mẫu có chất lượng từ các nguồn tài liệu được thẩm định. Đó sẽ là những ví dụ minh họa thiết thực góp phần định hướng cho các em trong cách trình bày từ kết cấu, bố cục một bài văn, đoạn văn, câu văn cho đến dẫn chứng, lí lẽ được triển khai trong đó. Một giáo viên giỏi sẽ là người biết minh họa cho học sinh làm theo, thì văn mẫu sẽ trở thành công cụ vô cùng quan trọng. Tất nhiên tác dụng của văn mẫu chỉ thực sự phát huy khi giáo viên biết cách lựa chọn và sử dụng văn mẫu.
Sử dụng văn mẫu ra sao?
Dùng như thế nào để thấy được văn mẫu là ví dụ minh họa, làm nền tảng cho học sinh làm theo khi chưa quen với việc vận dụng kết hợp các thao tác lập luận để tạo nên đoạn văn, bài văn có dấu ấn của riêng mình, là cả một vấn đề. Vì thế, giáo viên cần phải tổ chức, định hướng, khơi gợi để học sinh biết, hiểu, phân tích, đánh giá và vận dụng vào bài viết của mình. Từng bước một thật tỉ mỉ của giáo viên cần song hành với từng khâu thực hiện của học sinh. Theo đó, dần dần học sinh sẽ tạo ra thói quen, thành kĩ năng trong cách viết. Tự làm theo mẫu đến sáng tạo độc lập là một quá trình, mà không bỏ qua được khâu nào trong đấy.
Ngoài ra, giáo viên trong quá trình sử dụng văn mẫu cũng cần có sự kết hợp với các phương pháp, kĩ thuật dạy học nhằm giúp học sinh phát huy tối đa tính tích cực, chủ động, sáng tạo. Các phương pháp, kĩ thuật hỗ trợ việc sử dụng những đoạn văn mẫu có thể là ghi chú, kĩ thuật đánh dấu, đặt câu hỏi… Tốt hơn cả vẫn là sử dụng kết hợp giữa các kĩ thuật và phương pháp này.
Để lựa chọn được những đơn vị kiến thức từ bài văn mẫu phù hợp với mục tiêu cụ thể của bài học và sử dụng văn mẫu trong dạy học Ngữ văn, đặc biệt trong các tiết học thuộc phân môn Làm văn đạt hiệu quả, học sinh từ chỗ “bắt chước”, viết theo đến chỗ biết sử dụng đúng mục đích cũng như biết vận dụng để viết sáng tạo đòi hỏi giáo viên một mặt phải là người tâm huyết với nghề nghiệp mặt khác phải có bản lĩnh sư phạm tốt.
Cụ thể hơn, giáo viên cần biết thiết kế một trong các công cụ kiểm tra, đánh giá như bảng kiểm, thang đo... Việc thiết kế các công cụ kiểm tra, đánh gắn liền với các tiêu chí lựa chọn, sử dụng văn mẫu vừa tiện cho học sinh theo dõi và tự đánh giá quá trình phân tích mẫu cho mình. Hơn thế, các em còn tự điều chỉnh, bổ sung cho những thiếu sót trong bài viết của mình.
Có thể nói, các công cụ này giảm bớt được lượng công việc, thời gian cho giáo viên trong dạy học ở lớp cũng như thời gian, công việc phản hồi cho học sinh khi tự học ở nhà. Học sinh dần dần sẽ thành thạo kĩ năng đọc văn mẫu và biết cách viết đúng, viết sáng tạo. Quan trọng hơn, học sinh sẽ tự theo dõi sự tiến bộ của mình qua những công cụ kiểm tra, đánh giá này.
Tóm lại, với cách thức lựa chọn và sử dụng như trên, chúng ta hoàn toàn có thể khẳng định văn mẫu vẫn có những tác dụng quan trọng nhất định trong việc dạy học Ngữ văn, nhất là phân môn Làm văn. Điều đáng nói ở đây là do cách lựa chọn và mục đích của người sử dụng văn mẫu như thế nào để phát huy hiệu quả và khắc phục việc chép văn mẫu như thời gian qua.
Nên chăng chúng ta hãy định hướng cho giáo viên và học sinh trong việc lựa chọn và cách thức sử dụng văn mẫu. Bởi thực tế không thể phủ nhận được việc lựa chọn và sử dụng văn mẫu trong dạy học Làm văn đúng cách sẽ giúp cho học sinh phát triển được phẩm chất, năng lực của mình.
